Ultima parte della "Rivoluzione valtellinese"

Ammazza! Ammazza! E’ l’alba del 19 luglio 1620  

“Là sul biancheggiar dell’alba quattro archibugiate  danno il segno convenuto, le campane suonano al popolo , compunti il cuore di paura, balzano dal sonno i quieti abitanti , ma come all’uscire ascoltano a gridare “ ammazza, ammazza” ,  e vedono darsi addosso ai Riformati , tutti sentono il perché di quell’ accorruomo . Ogni cosa è un gridare, un fuggire, un dar di piglio all’armi , chi per difesa, chi per offesa , e piombare sopra  i nemici e difendendosi invano gridanti a Dio mercé della vita e dell’anima, tre le braccia delle care donne che ponevano  i bambini a piè dei sicari per ammansarli, e tra i singulti degli innocenti figlioli, nelle case, per le strada, sui tetti, trucidarli “.  e poi continua “ Guai se la plebe comincia a gustare il sangue “ E’ un ubriaco , che più beve , più desidera il vino”  Così Cesare Cantù descrive quell’alba tragica nel suo libro “ Il Sacro Macello di Valtellina “.

Questa è stata l’alba di terrore che i vecchi della contrada di S. Maria raccontavano a noi ragazzi con quell’inqueto lampeggiare d’amarezza negli  occhi e che noi incastravamo quell’orrore  nella nostra mente come un “ cavìcc “ ( cuneo )  battuto a  mazza in un ceppo di castano.

Orbene per chi avrà avuto la pazienza di leggere quella storia  in Italiano, sarei grato se si prendessero  l’avventura e la fatica di leggerla anche in dialetto tiranese e sentirla anche raccontata in mp3 . Chissà, forse il suono della della mia voce potrà , in parte , ricordare il timbro contadino dei vecchi di contrada che raccontavano quella triste vicenda che di sacro non ebbe nulla e che “Fùrsi sa pudéva evitàla se ‘n déli dui pupulaziùn ‘l gà föss stàcc  pü umanità e tuleransa e mìga ‘voia de masacru. “ Un mio augurio ? Fratelli in Cristo in tutte le avversità della Vita,

La rivolta dei Valtelinés del 19 lüi 1620

Chésta l’è ‘na storia véra e mai desmentegàda

che ‘n Tiràn de bùca ‘n bùca i nòs av a cràpa bàsa

i cüntava cun ‘n fa trist e cun ‘na us mai ‘nrabbiàda.

Mi sòo ‘n tiranés dé stàmp vècc, per vòtri mi ciàpi l’impègn

de cüntà sü la storia, però sénsa dàch rasùn a nigügn dei dùu.

De chi l’è la cùlpa de chèl masàcru gnàa la stòria la dà ‘l sègn.

Fursi la verità la stà, cùme sémpri , ‘n del méz dèi dùu cumbatént.

Mi cünteròo sü chèl che l’éra capitàa ‘ntùran al 1620 in Valtelìna,

‘l sarà méi però che ugnün ‘l stüdìs sü la stòria dei cuntendént.

Iè uramài pasàa quatrusént agn de chèi tràgich facc de mort

‘n ’ dei nòs cör ‘l resta ‘na trista memoria e ‘na grant angùsa

che la sa pö smursà ‘n dei nos cör nùma cun amur e sentimént fort ,

àa perché sé uramài capìi che cun i ögiai che i fa vedè tütt defurmàa

li ròbi de religiùn, a vulè rasunà cun li persùni l’è ‘na grant guèra,

l’è stacia isci che ia tacà béga ‘n tra de lur Catòlich e Rifurmàa.

Tròp de spés la Religiùn per chèi che cumànda l’è ‘n cavàl de Tròia.

Per afari e li rasùn de Stato ‘l sa pìzza sü ‘l föch ‘n tra la gént

e ‘l val negùt ‘l rimors se tée metüü mìla u üna persùna ‘n salamòia.

Növi dutrìni sa predicàva ‘n dèla cristiana Valtelìna,

‘l vulè destö Sancc e àa li so reliqui l’éra l’impègn dei teologànt

denàns a ‘n cléru Catòlich tanti òlti ‘mbranàa e ignurànt de dutrìna.

L’è stàcia iscì che i Rifurmàa i gà avüü fürtüna sénsa tròpa fadiga

e tanta gént i gà ‘ndàcc rée. Tancc iè diventàa Prutestànt

vergügn per riverensa, òtri per fas amìs li Trèi Lèghi e àa la banda Grisa.

Se ta séret ün dei Rifurmàa ta pudévat avèch ‘n grant prestigiu

per ciapà incarich e esenziùn: Tancc nobili famigli ià cambìa la so religiùn

e cun lur àa tanta gént del pòpul sensa pentimènt e gnàa disprégiu.

Ià tracc àli urtighi la religiùn Catòlica i nobili: Lazzaroni, i Guarinùn

I Besta, i Paravicini, i Malacrida , l’arciprèvat de Maz , i Piatti,

i Marlianici e tancc d’òtri amò iè sultàa ledìn sü per ‘l car dei Grisùn.

Sü cént mìla ànimi ‘n Val , circa quàtru mila ià cambia la so fede,

però mìga tancc ià cambia religiùn chèi int per la Rèzia,

àa otri cun ‘l cör sincer iè diventàa Rifurmàa ma ‘n bùna fede.

L’idea de fas Prutestànt la giràva per tüta la Val e la Gésa

là ciamàa ‘n aiut ‘l Rè de Spagna perchè sa tacàs mìga béga

e cun i Grisùn prutestànt ‘l gà füss ‘n ripensamént u a intésa.

Ma cùma sa pudéva laurà bée ‘n tüta la Valtelina

quàndu chèi Grisùn duminadùu i cumandàva de brüt ?

La religiùn i la dividéva e àa ‘l lur cumàndu l’era ‘na rüina.

Cun chèi Prìncipi la Rézia la sa spacàda ‘n Evangelìch e ‘n Catolìch

‘n dùu faziùn. I Evangélich i éra cun la Francia, i otri cun la Spagna,

‘l Rudùlf Pianta cun i Catòlich e Ercole Salis cun i Evangélich.

Ma mìga nùma chèli dui gran famigli ià dàcc gran scumpigliu

ma àa tanta gént Grisùna che la gh’éra sül stùmach Austria e Spagna

e isci i Grisùn ià cercàa de tacàs ai Francés per avèch cunsigliu.

La Francia l’èra alùra esempiu de fòrt guvérnu e de gran putensa

e i Grisùn cun ‘l Re Enrico IV i sa metüü ‘n tra de lur decòrdi de giutàs

ma ‘l conte de Fuentes chèl acòrdi i la ciapàa cùma ‘n iriverensa.

‘L gà stacc sü ‘l gòss chèl tort e iscì là minaciàa i Grisùn de ès so nemis.

‘l vedéva de malöcc l’aleansa dei Veneziàn cun i Grisùn

àa perché Venezia la perseguitàva mìga i Rifurmàa, ansi i éra lur amis.

Ansichenò i ga l’éra rée al Papa che l’éra cuntrari àla libertà de cuscénsa,

Iscì i Grisùn ià tiràr drìcc per la so strada e ‘l Conte la fàcc sü ‘n gran fort

che pòo ‘l gà dàcc ‘l so nùm cùma ségn de gran süperba puténsa.

Per cùlpa de chèl fort tanti discòrdi ‘l gh’è stacc .

Però ‘l gh’éra stàcc ‘n acòrdi ‘n tra Francescu Sforsa e i Grisùn

che a nigügn esercit furèst i garés dàcc vèrs ‘l Milanés ‘l pasacc .

‘Sti mestée ià ‘nnervusìi chèi che cumandàva ‘n Val la gént

e ‘ntànt per paura i Grisùn i metéva òtri suldàa ‘ìn Valtelìna

perché ‘l curéva la us dé rivoluziùn e pasacc de regimént.

Adès però ‘l me pias cüntà sü la storia cun duvizia de particular: .

Già da parècc témp chilò ‘n Val i sciur Grisùn i cumandàva

cun preputénsa rimangiandus i acòrdi facc e che iéra ciaiar.

Quei che i éra vegnüü ‘n Valtelina cùma sòci adés i éra lupi affamàa.

I Catòlich i éra preseguitàa per li ròbi déla so Religiun ,

sberlèfi, persucuziùn insùlt ai nos Prèvat i gà faséva i Rifurmàa.

Sùta chèla persecuzion i Grisùn i diséva sgignazzàndu;

“ Ti ta pöö fa chèl che te ghée vòia e àa chél che ‘l ta cunvée

però ti ta ghée de fa sempre chèl che mi ta cumandi. “

Tra i bun Catòlich ‘l mancàva miga um de grant cör

che cun energia e àa temperansa i prutestava per chèli ingiüstìzi

disendu: “ ‘l nòs Signur ‘l völ miga rùgni ma ‘l völ amur,

o votri che disìi che la nòsa religiùn la pö ès àa ‘na ravanàda

sìi votri de urigin divina per savè ‘n de che part ‘l sta ‘l giüst e ‘l fals

e vulè cun ràbia anticristiana puntà ‘l di de culpa ‘n ògni cuntràda ?”

Iscì ‘n Catòlich la ulsàa la us a ün dèi Rifurmàa ‘npertinént

diséndu: “Vòtri che predeghìi amur de Patria e bun cumandu

‘n Valtelina i spars del sanch nos inucént . “

Per sòo gran disgrazia e sventüra là amo rimbecàa ::

“ Sìi sudditi , ‘l giüst cumàndu l’è adès ‘n màa nòsa “

Puarét ! Chèl l’è stacc ‘n chèl “Sàcru Macèl” stincàa.

Iscì ‘l Cesare Cantù là ciamàa chel brùt fàtu ‘n déla so storia

ma ‘l gh’è stàcc int negùt de sacru ‘n chèla rivolta crüdèl e mal fàcia.

‘L cunvéé chèla storia ciamàla “ Rivòlta Valtelines” sensa nigüna bòria.

L’era mìga stàcc culpa de Religiùn ma l’éra culpa de rasùn de interès

perché la gent de Valtelina l’éra sensa libertà e cun gran fam e miseria

e ‘n balia de gent furesta che ‘l faséva tort àla gént tant de spèss .

Ma se àa tücc i Cristiàn i gà mìga de ricur àla viulénsa cun la viulensa,

però chèla de dàch àa l’otra maséla nùma i Sancc iè bun de fa,

la gént de fìdech e amur pròpi i pö mìga rüach a fa chèla penitensa.

L’è stàcc iscì che a füri de tirà la corda , la corda la sa struncàda

‘n de ‘na matìna del 19 de lüi del milasescèntvinti ‘n chèl de Tiràn,

‘l gh’è stàcc la scarìza che la fàcc ciapà ‘l föch a tüta la Valàda.

Cusa l’éra pòo sücess ‘n téra de Valtelina, téra de vin bùn ,

de vèrt magénch, de stòria e de gran rapini per i esercit de pasacc,

gent urgugliusa , àa calma e àa per li guèri gnàa ‘n pit bùn

per ramà scià armi e àa tacàs sùt cun ròbi de vultastùmach ?

Parchè i Grisùn i séra metüü rée a ‘nsültà i Catòlich depertütt

e se i sa lamentàva i gà faséva sberlèfi cùma se i föss margnàch?

La gént ‘n Val la viveva cun paüra e àa i sòo Padrùn mìga de menu,

‘n astiu, cùma se ‘l föss na lastra de piump la gh’éra ogni dì

sü li cràpi dei Grisùn e dei Valtelinés : L’aria l’éra prègna de velenu .

Pòra Val ! La gént la gh’éra ménu paüra de ‘na frana che déla vendèta.

I capiva che ‘l sanch ‘l sarés sgurgàa àa tra parencc che i difendeva

l’òtra spùnda, ‘n chèla matìna iscì mai fùsca e àa maledèta

Misera Val ! Ugnün adès i regurdàva chèi témp disgraziàa

quandu i Réti ià volüü avèch ‘na gésa lütéra a Bualz

e per i Catòlich déla nosa Val chel fàtu ‘mpost l’è mai stàcc accetàa.

E mai ‘l prèvat Nicolò Rusca l’è stacc desmentegàa.

L’éra stàcc ciapàa de mira cùma ‘n gran pruvucadùu dei Evangélich,

e a Thusis , sùta gran turtüra l’è stàcc miseramént asasinàa.

Gnàa i Evangélìch ié miga stàcc cuntént quandù per vendèta

de Biagio Piatti , i Catòlich ià mazzàa ün dei söö Evangélìch

de Tiràn e per chèl fàtu ‘l predicadùu de Brüs l’è scapàa a saèta.

E gnàa quàndu Scipione Calandrino, chèl gran predicadùu

che sü la biguncia ilò visìn a Albusàgia l’è stacc circundàa da armàa.

De segür per la gént de chèl témp i Prutestàncc iéra cùma grancc brücc laùu.

I Catòlìch, per la grazia del Papa i gh’éra la so cunsulaziun,

Lüü i la cunsulàva a pazientà , ma la paziénsa ‘n déla Val l’éra finida.

Mercàncc e fiur de pastur eretich i rüava ‘n Val da ogni naziun

e i stava chilò cun l’intesa dei Grisùn. Vergün dei catòlich scapàa

déla Val parchè scursàa dai Grisùn cun bèli paròli giusti e forti

i cridàva: “Dai forsa, trìi fo dèla Val chèi che cumanda, chèi iè danàa !”

‘N tra de chésti um fort per la causa dèla Valtelina, sa sentüü ‘na us

de ‘n um de guèra , de gran valur e stima àa dai i sòo suldàa,

eséndu stàcc a servìzi de Carlo Emanuele de Savoia, e fàcc cavalier de Crus

dei ss. Mauriziu e Làzzar e de chèi Sanc ‘l vuleva purtà l’unur

de mantegnì ‘l gran giüramént de servì e liberà la sua Patria

de Valtelìna. L’éra scapàa fò dala Val , ma per Grusùt ‘l gh’éra amur.

‘N del so cör ‘l sanch del Rüsca ‘l cridàva vendéta ‘n ògni cuntràda,

iscì sa duéva ‘n prèsa liberà la Val e lüü ‘l faséva girà la so spada ‘n òlt

quàndu ‘l pensàva al gran dì che ‘l sarès turnàa ‘n dèla so valàda.

Ai duminadùu Grisùn ‘l gh’éra vegnüü a l’urègia chèla us fort

dè vendèta , e già l’öcc l’éra sanguìgn ‘n tra i sciur Grisùn

perchè lur i pensava nùma a li sö ròbi, ma la pupulaziùn la regurdàva i tort

che i Grisùn i gh’éra facc e lur cun santa paziensa i èra supurtàa .

Ma sa sa che la guèra l’è miga fàcia de gran strasciùn

per vinc l’ucùr avèch dei valurus capi de guéra e sémpre ès guidàa.

‘L Rübustèl , sut sut , la fàcc aleansa cun i Pianta che i éra àa lur persegiutàa

‘nsema àa lüü. Da luntàn , sénsa fas ‘ntént la tesüü la gran trama

perchè lüü ‘l vuléva cun li armi che i Grisùn i föss dàla Val scasciàa.

Però ‘l gh’éra àa stàcc chi l’éra bufàa sül föch e ‘n traditur la rufianàa .

I Rifurmàa iè vegnüü a savè dèla cungiüra e cun mòsa ardìda

ià giüràa de fa per i Catolìch déla Valtelina ‘n vèspru Sicilian ‘n ogni cà.

Cun la mort de tresént persùni che cüntàva, la ròba la sarés stata fàcia !

I éra àa dìcc i cungiüràa Grisùn “ se ‘n gà tàia miga via li gambi sübit

ai Valtelines prima u dòpu ‘n garà de sübi la nòsa disfàcia.

Dai sü ‘n prèsa fina che ‘l fèr l’è colt , ‘n gà de taiàch via la testa

al Vescùf, ai fràa, ai prèvat, e a chèi che i gà simpatia per i spagnöi e a tücc

ì nòs aversàari : Dai su ‘n prèsa, ‘n gà de fàch a chèi ilò la fèsta.”

Chèl che l’éra bufàa sül föch fursi l’éra àa stàcc ‘n fanatich ‘ncazàa

che l’éra volüü ‘nzegà i Grisùn per preparà de pruposit la riòlta

‘ntrà Grisùn e Valtelinés; fursi l’éra stàcc l’idea de ‘n üm da la Val scaciàa

De chèl fàtu sa diss che l’éra scrìcc ‘n de ‘na lètera che la urdinàs la cungiüra

dei Grisùn chilò ‘n Val , ma mai sa savüü ‘l num de chèl che i la scricia.

Fùrsi per dach ai Valtelìn la scosa forta e viulénta e de fàch paüra.

L’éra àa témp de rivoluziùn e i paes de Europa i era piée de sumòsi e rebelòt.

La Francia dòpu guèri teribili la vuléva adès ‘n pit de pòsa .

L’Ulanda la vuléva destò la Spagna per mutif Religius e àa per tancc taramòt.

La Boemia la faséva guèra a l’Imperadùu e la gent déla Germania

la sa preparava per chèla lunga guèra che pòo iarès ciamàa “dei Trent’agn.”

Intant i Grisùn i sumnàva ‘n tüta la Valtelìna gran zizania.

Ma ècu che l’è cumparìi il cavalier fieru dei ss. Maurizi e Lazzàr

de nùm Giacum Rübustèl che de piàch la riünìi ‘n déla so cà

‘n chèl de Grusùt i sciur Valtelinés de cràpa fina e gnàa ‘n pit mazzàchàr,

l’éra spiegàa a tücc i granc pericui per la Patria e la religiùn.

‘L gh’éra stàcc ‘n gran ragiunà. Chi i diséva de purtà amò paziensa,

chìi i vuléva amò supurtà la supèrbia dei Grisùn e purtà dèli bùni resùn.

Chèi che diséva che la rivoluziùn la porta sempre mort e mestée trìst,

chei che i regurdàva che ‘l sanch ‘l va sempre a vantàgg dei putént

e che a revuluziùn finida, ‘l vantacc ‘l vàva sempre ai pü eguist.

Chèi amò che i diseva che a paròli iè tücc bun ‘n de ogni revoluziùn

e pòo quandu se ‘n bàl ugnün i svìncula segunt ai so interès

e chèl che ‘l sa metüü ‘n guèra ‘l resta de per lüü cuma ‘n cuiùn.

I pü gagliardi a senti i dubius a parlà ‘n chèla manéra ià respundüü:

“ A nòtri Valtelinés al ma basta mìga patii isci ? ‘L va basta miga

es disprezza e umiliaà? Votri scultìi miga i por laùu

chè ‘l ciàma ‘l pan per i sòo fiöi e ‘i ciàma giütizia per li söi resùn ?

Cùsa i diserés i nos vècc , lur che i gà ‘nsegnàa

a difént la nòsa Patria ? Dai sü, adès sübit spacùmach i rugnùn

ai Grisùn. I cèntmila Catolìch che i gh’è de ca ‘n tra L’Ada e ‘l Liru

i spécia nùma ‘stu mumént: ‘Na misera pas e notri la ma cunvée miga,

chèstu l’è ‘l mumént bùn per catài e mètei sùta ‘l nos tiru .

Per i cènt miliun de Catolìch in Europa ‘l sarà d’esémpiu,

nòtri ‘n farà de guida per amur de Giüstìzia, de Patria e de Religiùn

e de chèsti trèì santi virtù nigügn i sa permeterà pü de fa scémpiu.

‘N gà dèla nostra part ‘l Papa e la Spagna la ma giüta,

pòo la discordia ‘ntra i Grisùn l’è per nòtri ‘n gran vantacc,

chèsta l’è la òlta bùna e àa gran ucasiun per fa vergùta.

Nigùn i sa tiris andrée da chésta ucasiun , chì ‘l völ miga murì

‘l scùltìs àa la us deì por laùu che la sa òlsa per amur déla Giüstìzia”

E po amò ‘l diss: Putòst de pati e tremà per la paüra l’è mei murì !

E se àa notri ‘n murirà per chèsta giüsta causa ‘l sarà ‘n unur,

‘na gloria per la nòsa Patria e se la Val la sarà liberàda

dai Grisùn , ‘l sarà stàcc per via del nos gran amur “.

A senti chèsti ragiunamént ‘l Giàcum Rubüstel ’l sa levàa

dàl so scàgn, e ‘nséma ai pü viulént la fàcc ségn de si

e tücc ‘nséma la gènt ‘n chèla cà patrizia la purtàa ‘n spala ‘l suldàa.

‘L Rübustèl pòo cun ‘na us suadénta tra ‘l gran batimàa

la dicc che ‘l faséva gran cünt de avèch tancc armi e àa l’aiut dei Planta

e ‘l speràva àa l’aiut dei Grisùn Catolìch e dei so armàa fidàa .

Ma cuma spudéva fa per cumincià la ribeliùn ?

Ciapà scià subit li armi i diseva vergügn ! Otri i tentenàva !

Ciapùm li armi la dìcc un Sciur cun fa de leùn.

L’era parlàa ‘l dutur Vincensu Venosta, um tütt de ‘n tòch ,

‘ntrepit Valtelinés, de cör nèt e sensa negün tentenamént

e um che l’era miga tant cuntént de supurtà i Grisùn lifròch.

‘L Venosta la cridàa : “ Cleménsa? Mai pü! Sa cìàpis scià la spada!

L’ucùr salvà la Patria ! E àa i nos diriti de religiùn !

Dai, forsa! Cercùmai , curumàch rée , scursùmai da ogni cuntrada .

Iè fursi mìga stàcc lur chei che ià cupàa ‘l Rüsca e ‘l Biagiu Piatti ?

Iè chèi che ià congiüràa de scanà tresént Catolìch !

Su, dubòt , lasùm mìga che i sàbis prima lur a fa la mòsa, A nòtri i fatti !

Se mai làsa viv i cuntinuarà a fa del mal e gran dàgn,

se mai cùpa , magàri i na parlerà ‘n tütt ‘l mund e pòo chèl fàtu

sa ‘l regurderà pü, e de chèla vendèta i nos neùu i capirà l’arcàgn”.

Chèsti paròli ià ‘nfiamàa i cör e tütt ‘n de ‘n bòt tücc

ì sa ulsàa ìn pè e ià cridàa:” ‘L Rübustèl ‘l sàbis la nòsa guida

perché de armi e di cumàndu de gént che fa la guèra ‘l sa tütt.”

Ma per vinc la batàglia l’ucùr avèch sempre bun aleàa:

Iscì lè stàcc e ‘l capitànu Guicciardi de Punt lè andàcc ‘n prèsa

giù per Milàn a ramà scià esuli, um d’armi e tancc ducàa.

‘Ntànt i gh’éra fàcc savè al Cardinàl Federico Borromeo dèli intensiùn

e àa al duca di Feria e a òtri persùni nobìli del guèrnu milanes

perché ‘n Val sa pensava già al dì déla rivoluziùn.

I Planta ‘n Tiröl, ‘l Giojero in Mesulcina i éra già prùnt

a cunquistà la Rézia e ‘n Val àa cun suldàa del milanés.

‘L Giojero, l’éra sùbit partìi per la vàl del Reno ma l’éra fàcc mal i sòo cünt

e lè stàcc tràcc ‘n drèe dai Grisùn. Ma se ‘l gh’è stàcc scumpigliu tra i alleàa,

‘n Val i cungiüràa valtelinés i éra già prunt e cun armi.

Il Rübustèl da Grusùt l’éra vegnüü giù a Tiran per cercà dei suldàa.

‘N de la cà del Venosta ià decidüü cùsa sa duéva fa

perchè i Grisùn uramài i saveva tütt déla rivoluziùn e i éra presidiàa

i so fort perché negün Valtelinés i pudéva ‘ntànt das de fa.

Chi l’éra amò ‘na òlta rufianàa ai Grisùn la data dé Rivoluziùn ?

Fursi l’éra scricc ‘n de ‘na lètera del Venosta che l’éra mandàa a Murbégn

cun ‘n curée ai Paravicini, um de ciara fama e gran nùm ?

Isci iè stàci saràdi sü tüti li stradi per andà fò déla Val e dei cunfin,

I Grisùn cun i sòo suldàa i girunzulàva e i scultàva dapertütt .

I tegnìva sut öcc tücc i nobili déla Valtelina che a ribelàs i éra inclin.

Cusa ‘spudéva fa ? I nobili i gh’éra de scapà fo déla Val, u par prim culpì ?

Se sa bée che chi i picà ‘l prim culp, ‘l prim culp ‘l dà grant vantacc.

Chèstu i la savéva bée ‘l Rübustèl che la dicc: “ Fügìi ? Mèi murì !”

‘N del terzier superiur i éra quasi tücc Catolìch e i Grisùn i era tuleràa,

‘n tal manéra la strage dei Grisùn la sa duéva cumincià a Tiràn

e iscì sùbit dal terzier inferiur ‘l Paravicini la mandàa sü quaranta suldàa.

La nòcc del 18 de lüi per sti fàcc che i duéva capità,

per la populaziùn l’è stàcia piena de timur , de paüra e de sanch ,

tücc sentimént che i cunùs nùma chèi che iè int ‘n stà realtà.

Apéna ‘l séra fàcc ‘n pit ciaiar il 19 de lüi quàtru culp de archibugiu

ìà dàcc ‘l segn de partì. La rivoluziùn isci l’éra ‘n cuminciàda.

‘L sunà dèli campani ià tiràa fò dèl sùgn la gent de ogni indugiu.

“ Cupumài , cupumài !” i cridàva a gran us i cungiüràa .

‘L gh’è stàcc gran sculpigliu ‘n trà i Grisùn e Valtelinés per prücuràs li armi

pòo ‘l gh’è stàcc ‘na lòta furibùnda de culp de difesa e de ufésa tra i armàa.

‘l gh’è stàcc ‘n gran rebelòt per li stradi e fina sui tècc per catà i Rifurmàa,

‘l cancelier Lazzaroni l’éra fügìi biùt sü per i tècc e ‘l sa piacàa

cun ‘n so cügnàa , ma ‘na fémna balòsa la rufianàa a trìi suldàa

‘ndua i era piacàa e isci ia stincàa tücc dùu. Giuvanni Di Capual ‘l pretur

àa se l’éra dumandàa misericordia , i cungiüràa i gà mìga avüü pietà ,

i la tiràa a struzèch e i la cupàa nèli àqui de l’Ada cun gran furur.

‘L cancelier Giovan Andrea Cattaneo àa lüü lè stàcc cupàa

àa se la so fèmna l’éra cüsìna del Rübustèl e del Venòsta.

Stèsa sort lé tucàda al Salis e al so cancelier ‘n tra ‘l grignà

satanìch dei ribèi Catòlich. Urur ! Al ministru Basso prutestànt

i gh’à taiàa via la cràpa e pòo i la purtàda sü ‘l pulpit déla bèla gésa

‘ndua ‘l predegàva. Fina a chéstu punto l’è stacc chèl rancur acecànt !

Da chèl dì del 19 de lüi iscì trist e iscì mai piée de mort cupàa,

chèla strage l’è cuntinuada rabbiùsa cà per cà , nèli cuntradi,

de curtìl ‘n curt . Chèi post ‘l pareva stànsi de macelàr danàa.

Sesànta persuni iè vegnüdi scanàdi cun diversi atrucità

‘l mancàva mìga tra de lur li fémni e i rais, e li raisi che per salvàs

i duéva cridà che dàla religiun Rifurmàda i sa duéva destacà.

Gnàa amò ‘n pìt cuntént ‘l Rübustèl la amò trénta persuni stincàa

‘n val Pus’ciav , pòo gnàa amò abòt, abòt ‘l gà dàc föch àli ca

usàndu : Chèstu falò l’è per unur dèla religiùn che nòtri ma salvàa “

Ecu che la marmàia la ‘ncumincia a bev sanch de vendéta

cùma se ‘l fös vin che pü che te ‘n bévet pü tan beveresét . Isci la rivòlta

da Tiràn l’è rüada fina ‘n chèl de Tèi . I cungiüràa a saèta

vestìi de rus iè curüü a Tèi ‘n de la gésa dei Rifurmàa

‘nséma ai Besta e cun zàpi e badìi e cun gran culp de archibugiu

ì tiràva int dàli finestri déla Gésa ai Rifurmàa cùma can ‘nrabbiàa.

Dessèt Evangélich i gàa rüà a scapà sü per ‘l campanil déla Gèsa ,

pòo i Catòlich , sensa nigüna pietà , i gà pizza sùta ‘l föch.

Sesànta persùni ià cupàa a Tèi, ‘n Catòlich l’è restàa cupàa ‘n chèla cuntesa.

La pora Marghérita de quatòrdes àgn , béla cùma ‘n fiùr

per difént ‘l so pà de sesant’àgn Guadenzio Ricciardi.

la bràva raisa la perdüü la vita ‘n chéla urénda strage per amur.

Gnàa amò abòt abòt ! Cun gran pigliu ‘l faseva strage Giovanni Guicciardi

da Punt ‘n giù , e int ‘n Val Malénch l’anzegava i cungiüràa

de rüà fò a Sùndri a fa strage e mìga fa tardi.

‘L Guvernadùu l’è però scampàa al masàcru , perché l’è scapàa ‘n dei Grisùn

Àa sessanta persùni i éra scapàa ‘n Val Malénch per rüà int ‘n Engadina

Ma ben centtrentòt Grisùn iè stàcc stincàa tra i camp , li ca e int per i andrùn.

Ma l’éra gnàmo finida! Per dì e dì i gà dàcc la càscia

tra li muntàgni , li selvi e àa néli cavérni ‘n tüta la Val e a ‘n òtri part

àla ricérca dei Rifurmàa parché sa ‘ n vuléva pü vedè tràcia.

Perfin i fràa , i prevàt, i pastur del pòpul de Diu i sa metüü ‘n ànda,

i servi i sa metüü cùntra i padrun per fa ugnün i pròpi interèss e vendéti,

iscì i interés e li vendèti ìè stàci rasùn de fede e de gran prupaganda !!

Iè stàcc 400 e fursi a depü chèi mazzàa ‘n chèla ribeliùn cùntru i Grisùn

ma poch i decini de persuni i éra Grisùni , i pü i éra Valtelinés

u àa de chèi che i éra stàcc cunfinàa ‘n Valtelìna per tanti òtri resùn.

Chèl che u cüntàa l’é chèl che i nos vècc i cüntàva sùta us

e chél che i regorda de chéla Rivuluziùn che l’è stàcia miga giüsta e àa crüdel

tra dui pupulaziun de Religiùn diversa ma uguali ‘n del sìmbul déla Crus.

*********

Epilugu

I fàcc cüntàa iè testimòni che andùa ‘l gh’è viulénsa

fisica e mural per impùr ròbi u credénsi , andùa ‘l gh’è mìga amur

‘l pö mìga èsech pas e gnàa bùna acugliénsa.

Chèsta rivòlta l’è stàcia ciamàda àa “ Sacru Macèl ”, ma de sacru

‘l gà int pròpi negùt . Fùrsi sa pudéva evitàla se ‘n déli dui pupulaziùn

‘l gà föss stàcc pü umanità e tuleransa e mìga ‘voia de masacru

tra Valtelinés e Grisùn per acòrdi mìga rispetàa de cunvivensa.

E se per rasùn de Stato li Religiùn ì è staci ciapàdi cùma ‘n caval de Tròia

dàli dui pulaziùn per dàch ‘l föch a la Val e àa üsà la viulensa

per vantàcc de Nobili e Sciur, prufitàndu de gént poera e ignurànt cuntadìn ,

sa sàbis bée che chèstu modu de fa, l’è dé chèl che cumànda.

Apéna Diu ‘l darà ‘l ‘Giüdizi de chèl che l’éra nel giust e chi ‘n dèl malìgn.

[Fine]

Storia narrata in italiano e in dialetto tiranese, letta in tiranese in mp3 da Ezio (Méngu)

Ezio ( Méngu )

14/02/2020

Un particoare ringraziamento all’Amico e Storico Professor Gianluigi Garbellini che , con la sua chiara relazione all’Università della Terza Età, su tale argomento, mi ha dato l’ impulso di scrivere questo mio racconto.